Nasıl mı? Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’nın yayınladığı Ambalaj Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği’ne göre 2019 yılı Ocak ayından itibaren marketlerde ücretsiz poşet dağıtımı tarihe karışacak ve poşetler ancak bir bedel karşılığında alınabilecek. Cumhurbaşkanlığı tarafından yayınlanan 100 Günlük İcraat Programı’nda da “Çevre Koruma Faaliyetleri Kapsamında Plastik Poşetlerin Ücretlendirilmesi” ifadesiyle yer alan çalışma ile aşırı plastik tüketiminin kademeli olarak düşürülmesi hedefleniyor. Kalınlığı 15 mikronun altında olan, açık gıdalar için birincil ambalaj olarak veya hijyen için ihtiyaç duyulan ve çok hafif plastik torba olarak adlandırılan torbalar ise bu hedefe dahil olmayacak.

Önümüzde aylarda yürürlüğe girecek bu uygulama ile “Naylon poşetin yerini ne alacak?” sorusuna henüz bir cevap verilmediğinin farkına vardık. Son zamanlarda kullanımı yaygınlaşan bez torbalar en pratik alternatiflerden biri olarak ilk akla gelse de konuyu bilimsel bir yaklaşımla değerlendirmeye karar verdik. Sürdürülebilirliği Türkiye’de ölçütlere indirgeyebilen ve bu anlamda yönetilmesine de ön ayak olan Metsims Sustainability Consulting firması olarak konuya el atmamızın da sosyal sorumluluğumuzun bir gerekliliği olarak düşündük. Peki ne mi yaptık? Her zaman yaptığımız gibi bilimsel bir yaklaşımla konuyu irdeleyip Yaşam Döngüsü Değerlendirmesi (LCA-Life Cycle Assessment) yöntemini kullanarak göz bebeğimiz naylon poşeti ile artık cebimizde sürekli yer bulmaya aday bez ya da tekstil torba ile karşılaştırdık. Sonuçların anlam kazanabilmesi bir başka deyişle elma ile elmayı kıyaslayabilmek için işlevsel birimimizi seçtik: Dört kişilik bir ailenin senelik market alışverişi. Bir başka ifadeyle 1 senelik alışveriş için ihtiyacımız olan bez torba ve naylon poşet ihtiyaçlarını karşılaştırdık. Bunun için bazı kabuller yaptık:

Naylon poşet ve bez çantanın LCA yöntemi ile karşılaştırmasını adet bazında birebir yaptığınızda naylon poşetin Küresel Isınma Potansiyeli (GWP) değeri, bez torbanın çok altında çıkmaktadır. Birebir karşılaştırmada her ne kadar naylon poşet daha çevresi görünse de bez torbanın tekrar kullanımından dolayı uzun vadede daha çevreye daha duyarlı olacaktır. Bez torbanın plastik poşete göre daha duyarlı olabilmesi için en az 17 defa kullanılması gerekir.

Değerlendirmemizi daha anlamlı kılabilmek için daha önce belirlediğimiz işlevsel birim üzerinden hesaplama yapmamız gerekir. Bu hesabın sonucunda aşağıdaki tabloda bulunan GWP değerlerini buluyoruz. 1 adet büyük boy bez torba, 216 adet poşetin işini görüyorsa bu durumda bu ailenin bez torba kullanımına yönelmesinin çevrsel açıdan doğru olduğunu buluyoruz.

*Method : CML-IA baseline V3.05 / EU25

Peki çevresel etki dediğimizde sadece Küresel Isınma Potansiyeli mi aklımıza gelmeli? Tabi ki Hayır! Diğer çevresel etkileri de aynı çerçevede değerlendirmek gerekiyor. LCA çalışmalarının en büyük faydalarından biri de budur. Bir etkiyi iyileştirirken diğer etkilerdeki değişmeleri de gözlemlemek gerekir. Aşağıdaki grafik bu etkileri bez torba ve naylon poşet  için karşılaştırmaktadır.

Bez torba GWP dahil birçok etki kategorisinde poşete göre üstünlük gösterirken Karasal toksisite (Terrestrial ecotoxicity) ve Ozon tabakasının incelmesi (Ozone layer depletion) etki kategorilerinde sınıfta kalmaktadır. Bunun nedeni öğrenmek için bu değerleri oluşturan faktörleri incelediğimizde, aldicarb, cypermethrin gibi pamuk tarımında kullanılan pestisitlerin bu etkiyi oluşturduğunu görebiliyoruz. Diğer parametrede ise sebebin metan ve etan gibi maddeler olduğunu görebiliyoruz.

Bu örnek bizlere gösteriyor ki LCA çerçevesinden çevrsel etkilere bakmak bizleri doğru sonuca götürecektir.

Peki, Poşetimizi Çöp Torbası Olarak Kullanıyorsak ?

Hadi bu bahanenin arkasına sığınmak istediğinizi farz edelim. Bu bahanenizi de LCA çalışmalarında atık ve geri dönüşüm senaryoları olarak değerlendiriyoruz. LCA hesaplamamızda atık senaryoları belirlenirken Ambalaj Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği baz alınarak naylon poşet için %54 geri dönüşüm, %46 ise düzenli atık depolama varsayımı yapılmıştır. Bez torba için resmi olmayan araştırmalardan yola çıkılarak yaklaşık %12 geri dönüşüm, %88 ise düzenli atık depolama gibi bir oran kabul edilmiştir. Bu hesaplar ürünlerin kullanıldıktan sonra tamamının çöpe atılması üzerine planlanır. Marketten aldığımız naylon poşetler evde çöp poşeti olarak da kullanılmaktadır. İkincil kullanım örneği olan durum, bu amaçla alınacak olan çöp torbası alınmasına engel olacağından LCA hesaplamasına dahil ettik. Marketlerden alınan poşetlerin 4’te birinin çöp poşeti olarak kullanıldığı varsayılırsa, tekrar kullanımdan dolayı naylon poşetin GWP değerinde bir düşüş yaşanacaktır. Ailemizin 1 yıllık taşıma ihtiyacına karşılık gelen iklim değişikliğine olan etki 66,2 kg CO₂ eq değerinden % 25 azalımla 49,6 kg CO₂ eq değerine düşecektir.

“Genel bir özet yapmak gerekirse 4 kişilik bir aile, yıllık alışveriş ihtiyacı için yaklaşık 216 adet naylon poşet kullanmaktadır. Ancak bunun yerine aynı işlevi görecek bir bez torbayı, bir yıl boyunca kullandığında, çevresel açıdan yaklaşık 10 kat daha avantajlı bir durum oluşmaktadır. Bunuda yaptığımız LCA çalışmasıyla ispatlamış bulunduk.”

Bu yazıyı okuduktan sonra ilk alışverişinizde süpermarketinizden bez poşet talep etmeyi unutmayınız. Eğer nedenini sorarlarsa, bu yazımıza yönlendirme yaparak sizler de bir farkındalık yaratma şansını yakalarsınız ve  bu çorbada artık sizlerinde bir tuzu olur.

Peki Alışkanlıklarımızdan Vazgeçer Miyiz?

Olumluyuz. Ancak alışkanlıkları bırakmak kolay olmuyor. Amacın, tüketimi azaltmak ve plastik kaynaklı çevre kirliliğinin önüne geçmek olduğu görmezden gelip, ücretini ödeyerek naylon poşet kullanmaya devam edenler mutlaka olacaktır.

Aslında naylon poşet kullanımı uzun senelere uzanan bir alışkanlığımız değil. Eski yerli filmlerde sıkça gördüğümüz file, torba, pazar arabası, sepet vb. alternatifler, toplumumuzun hala aşina olduğu şeylerdir. Günümüzde bile bu alışkanlıklarını devam ettiren, farkındalık sahibi birçok insan var.

Konunun Ekonomik Boyutu

İki ürünün maliyet açısından kıyaslamasını yapmak, bakanlığın belirlediği bedel üzerinden mümkün olacaktır. Adet bazında daha pahalı olması muhtemel olan bez torbanın ücretinin, bir yıllık kullanım için ihtiyaç olduğu varsayılan 216 naylon torbanın ücreti ile kıyaslaması kolay bir şekilde yapılabilir. Ancak bu, sadece ekonomik maliyetlerin kıyaslaması olacaktır. Aslında doğru olan ve yapılması gereken, fakat günümüz ekonomik maliyet hesaplama modellerinde dikkate alınmayan, çevre maliyetini içerecek şekilde hesaplanmasıdır. Bir başka ifadeyle, poşet ya da torba üretimi esnasında oluşan çevre maliyetinin ödenmesi durumunda ortaya çıkacak bedeller üzerinden bir hesaplama yaparak gerçek anlamda karşılaştırma yapmak olması gerekendir.

Bir sonraki yazımda, her iki ürünün çevreye daha duyarlı üretilmeleri durumunda ortaya çıkacak olan maliyeti yine LCA yaklaşımından faydalanarak hesaplayacağız. Bu sonuca göre bakanlığın belirlediği fiyat ile bizim belirlediğimiz fiyatı karşılaştıracağız.

Bir sonraki yazıma kadar en azından çevresel etki üzerinden yapılan bu değerlendirmem üzerinden doğru kararı verebilir, çevrenizdekileri yönlendirebilir, süpermarketinizi özendirebilir ve politika yapıcılara da kararlarında LCA bazlı değerlendirmeleri kullanmalarını önerebilirsiniz.

Orhan Atacan | Metsims Sustainability Consulting

Faydalanılan Kaynaklar :

1. 30283 nolu AMBALAJ ATIKLARININ KONTROLÜ YÖNETMELİĞİ
2. LCA Hesaplamaları için SimaPro 8.5.2.2 yazılımından ve Ecoinvent veri tabanından faydalanılmıştır.